CHƯƠNG 1
LỜI GIỚI THIỆU: ĐÂM, ĐÂM, ĐÂM
“Nói với một người bằng ngôn ngữ người ấy hiểu, lời nói sẽ đi vào đầu anh ta.
Nói với một người bằng ngôn ngữ của người đó, lời nói ấy sẽ chạm đến trái tim.”
— Nelson Mandela —“Người Mỹ lần đầu đi du lịch nước ngoài thường bị sốc khi nhận ra rằng, bất chấp mọi tiến bộ đã đạt được trong 30 năm qua, nhiều nước vẫn từ chối tiếng Anh mà dùng tiếng mẹ đẻ.”
— Dave Barry —
Học ngoại ngữ cũng là một môn thể thao. Một gã tham gia đội đấu kiếm ở trường chỉ để trốn lớp thể dục như tôi mà bàn về thể thao, quả là chuyện nực cười.
Nhưng nói gì đi nữa, việc tấn công đối phương bằng vũ khí đầu nhọn và việc học ngoại ngữ có khá nhiều điểm tương đồng.
Mục tiêu của bạn trong môn đấu kiếm là tự động “đâm” trúng đối thủ. Bạn bỏ công ghi nhớ tên vũ khí cùng cách chơi, luyện tập thuần thục từ dáng đứng, thế phòng thủ, thế phản công, thế bổ nhào. Cuối cùng, bạn vào cuộc, chờ đến thời khắc thăng hoa quên đi hết thảy: bạn vung kiếm lên, gạt phăng đường kiếm đến, và đâm thẳng vào ngực đối phương. Ghi điểm!
Bạn muốn lại gần người lạ, quên hết mọi quy tắc ngữ pháp và bất giác bật lời. Chuyện có vẻ xa vời, bởi ngôn ngữ không hề đơn giản. Nhưng thật ra, chỗ “khó” không nằm ở bản thân ngôn ngữ — bởi bất kể ai cũng có thể thành thạo thứ tiếng mẹ đẻ từ khi còn nhỏ. “Khó” ở chỗ là chọn được cách học phù hợp giữa đời sống tất bật thường ngày.
Là một ca sĩ opera, tôi cần phải học tiếng Đức, Ý, Pháp và Nga. Cuốn sách này được đúc kết từ những năm tháng học ngoại ngữ ấy. Phương pháp học của tôi là kết quả của nỗi ám ảnh liên tục cải tiến, tìm tòi, rồi cải tiến tiếp. Dần dà, bộ đồ nghề học ngoại ngữ của tôi đã trở thành một cỗ máy trơn tru, biến khung giờ cố định mỗi ngày thành hiệu quả học tập rõ rệt và liên tục.
Tôi hy vọng những điều mình chia sẻ sẽ đưa bạn đến với thế giới kỳ lạ của việc học ngoại ngữ. Bạn sẽ hiểu rõ hơn cách não bộ làm việc, và học được cách nói một ngôn ngữ khác.
ĐIỂM BẮT ĐẦU
Tôi nhớ mãi một khoảnh khắc ở Viên vào năm 2012. Khi ấy, tôi đang trở về nhà sau buổi diễn thì một đồng nghiệp người Nga bước tới. Trước giờ, chúng tôi vẫn chào hỏi xã giao bằng tiếng Đức.
Và rồi tôi bất ngờ nói bằng tiếng Nga:
“Cậu biết không, tớ nói được tiếng Nga rồi đấy.”
Cô ấy ngây người, miệng há hốc. “Cái gì? Khi nào? Làm thế nào vậy?” — rồi chúng tôi say sưa nói chuyện bằng tiếng Nga, về việc học ngoại ngữ, cuộc sống và những điều giao thoa giữa chúng.
Thời đầu học ngoại ngữ của tôi thì chẳng có gì đáng nói. Tôi từng học bảy năm ở một trường Do Thái. Chúng tôi hát hò, học bảng chữ cái Hebrew, thắp rất nhiều nến, uống rất nhiều nước quả — và không vào đầu được là bao. À, trừ bảng chữ cái — riêng bảng chữ cái đó thì tôi thuộc nằm lòng.
Hồi cấp ba, tôi rất mến cô giáo Nowakowsky dạy tiếng Nga. Cô thông minh, xinh đẹp, có một cái tên rất Nga, và tôi thì làm theo mọi điều cô yêu cầu. Năm năm sau, tôi học được vài cụm từ, thuộc vài bài thơ, và dùng thạo bảng chữ cái.
Giờ nhìn lại, tôi thấy có gì đó không ổn. Tại sao tôi chỉ nhớ được bảng chữ cái? Tại sao những thứ khác lại quá khó thế?
Tháng Sáu năm 2004, khi khóa đào tạo opera toàn phần bằng tiếng Đức tại Vermont khai giảng, tôi mới là một kỹ sư đam mê ca hát. Đam mê đó đòi hỏi tôi phải biết tiếng Đức, Pháp và Ý cơ bản. Giờ chỉ còn cách nhảy xuống bể để học bơi. Tôi phải ký cam kết chỉ dùng tiếng Đức trong bảy tuần, nếu vi phạm sẽ bị đuổi học và không hoàn lại học phí.
Đó có vẻ là một quyết định thiếu khôn ngoan — bởi bấy giờ tôi còn không biết một chữ tiếng Đức bẻ đôi. Tôi vẫn liều lĩnh ký. Vài học sinh trình độ cao hơn tiến lại chào:
“Hallo!”
Tôi nhìn họ giây lát rồi đáp lại:
“Hallo!”
Và chúng tôi bắt tay nhau.
Năm tuần sau, tôi tự tin hát tiếng Đức trong lớp diễn xuất. Tôi tìm một góc kín đáo trong sân trường, bí mật gọi điện cho bạn gái và thì thầm bằng tiếng Anh:
“Anh sắp trở thành ca sĩ opera rồi.”
Ngày hôm đó, tôi quyết định sẽ phải thành thạo tất cả ngôn ngữ mà sự nghiệp yêu cầu. Tôi quay lại Đại học Middlebury ở Vermont và học thành thạo tiếng Đức. Rồi tôi chuyển đến Áo học thạc sĩ. Năm 2008, khi ở châu Âu, tôi ghé vùng Perugia (Ý) để học tiếng Ý. Hai năm sau, tôi đã có một vụ… gian lận.
KẺ GIAN LẬN ĐÔI KHI LẠI THÀNH CÔNG: BA CHÌA KHÓA QUAN TRỌNG ĐỂ HỌC NGOẠI NGỮ
Cuốn sách này sẽ chẳng ra đời nếu tôi không gian lận trong một bài kiểm tra tiếng Pháp. Dẫu chẳng đáng tự hào gì, nhưng sự thật là thế.
Trường Middlebury đào tạo năm trình độ: sơ cấp, sơ cấp “giả” (cho người từng học nhưng đã quên gần hết), trung cấp, cao cấp và thành thạo. Tôi đang ở trình độ sơ cấp, nhưng vì từng học một ngôn ngữ gốc Rôman nên muốn vào lớp sơ cấp “giả”. Do đó, khi làm bài kiểm tra đầu vào trực tuyến, tôi đã dùng Google Dịch và các trang ngữ pháp.
Một tháng sau, tôi nhận kết quả:
“Chào mừng đến với khóa học! Bạn đã được xếp vào lớp trung cấp!”
Thôi xong! Tôi có ba tháng để học một năm tiếng Pháp, nếu không muốn trông như thằng ngốc trong bài phỏng vấn đầu vào.
Trong bài thi này, không có chỗ cho trò ma mãnh: bạn phải trò chuyện với một người Pháp 15 phút về cuộc sống. Hoặc bạn nói được, hoặc bạn khua khoắng tay chân như anh hề câm ở Paris.
Vì đang học thạc sĩ opera, tôi chỉ rảnh một giờ mỗi ngày trên tàu điện ngầm và toàn bộ Chủ nhật. Tôi xới tung Internet tìm cách học nhanh nhất, và nhận ra: có vô số công cụ hiệu quả, nhưng không ai kết hợp chúng lại.
Tôi rút ra ba chìa khóa:
- Học phát âm trước.
- Không dịch.
- Dùng hệ thống nhắc lại cách quãng (Spaced Repetition Systems – SRS).
Chìa khóa đầu tiên — học phát âm trước — đến từ ca hát. Ca sĩ thường phải học phát âm trước, vì họ cần hát trước khi hiểu lời bài hát. Đôi tai quen với âm thanh, việc tích lũy từ vựng và ngữ pháp diễn ra nhanh hơn, và tự nhiên ngữ điệu trở nên chuẩn xác.
Chìa khóa thứ hai — không dịch — đến từ kinh nghiệm ở Middlebury. Bỏ qua dịch giúp ta tư duy trực tiếp bằng ngoại ngữ, thay vì giải mã từng từ. Đây chính là sai lầm chết người khi tôi học Hebrew và Nga: tôi luyện dịch, chứ không luyện nói.
Chìa khóa thứ ba — SRS (nhắc lại cách quãng) — đến từ các blog học ngoại ngữ. Hệ thống này lập kế hoạch học cá nhân, “đẩy” thông tin vào trí nhớ dài hạn. Nhưng ít người biết đến hoặc sử dụng đúng cách.
Tôi quyết định kết hợp cả ba. Dùng phần mềm SRS trên điện thoại, không có từ tiếng Anh nào trên thẻ học. Tôi làm thẻ phát âm, chèn tranh minh họa, viết định nghĩa đơn giản bằng tiếng Pháp.
Ba tháng sau, mỗi ngày học một giờ, tôi đã nạp 3.000 từ và cấu trúc ngữ pháp.
Khi thi phỏng vấn đầu vào, đó là lần đầu tiên tôi nói tiếng Pháp trong đời. Giáo viên nói:
“Bonjour!”
Tôi đáp:
“Bonjour!”
Mọi thứ diễn ra suôn sẻ. Tôi ngạc nhiên khi thấy mình nghĩ bằng tiếng Pháp.
Kết quả: tôi được xếp vào lớp cao. Trong bảy tuần, tôi đọc 10 cuốn sách, viết gần 70 trang luận, nâng vốn từ lên 4.500. Đến tháng Tám, tôi thành thạo tiếng Pháp.
CHIẾN LƯỢC CHO CUỘC CHƠI
Thế nào là “thành thạo ngoại ngữ”? Mỗi người có một đáp án. Với tôi, đó là khi bạn có thể ngồi ở quán cà phê Paris, trò chuyện tự nhiên mà không sợ sai ngữ pháp.
Nhưng ngoài mức độ “thành thạo cà phê”, bạn phải tự xác định xem mình muốn tới đâu.
Tôi tự tin thành thạo tiếng Đức — sau sáu năm sống ở Áo. Nhưng nếu phải giải thích vì sao tôi không muốn nộp phạt 200 euro vì nắp bình xăng (Tankdeckel) bị hỏng, tôi vẫn phải vòng vo hồi lâu.
Bạn cũng cần xác định “thành thạo” của bạn có bao gồm bàn luận chính trị, bình thơ, hay giảng dạy vật lý lượng tử hay không.
Kẻ thù lớn nhất của người học là sự quên. Muốn thắng, phải có chiến lược.
Câu chuyện điển hình là anh chàng sang Tây Ban Nha, yêu cô gái bản xứ, và “đắm mình” trong ngôn ngữ ấy đến mức quên không nổi nữa. Tôi từng làm vậy với tiếng Đức — bỏ việc, chuyển đến Vermont, cắt đứt tiếng Anh hai mùa hè liền. “Đắm mình” là cách tuyệt vời, nhưng không ai có thể bỏ hết công việc, gia đình, tài khoản ngân hàng để học như vậy.
Vì thế, ta cần phương pháp tối ưu, đưa thông tin vào não và giữ lại thật lâu.
Tôi sẽ chỉ bạn cách chống quên, thiết lập lại tai để nghe âm mới, lưỡi để nói giọng mới, và chọn đúng từ cần học. Tôi sẽ giúp bạn hiểu tại sao mỗi công cụ hiệu quả — để bạn tin tưởng và biến chúng thành của mình.
Khi xong, bạn có thể quên hết luật lệ… và bắt đầu nhập cuộc thật sự.
CẦN BAO LÂU ĐỂ THÀNH THẠO MỘT NGOẠI NGỮ?
Thời gian phụ thuộc vào mục tiêu, ngôn ngữ bạn biết, ngôn ngữ bạn học, và quỹ thời gian bạn có. Không có ngôn ngữ “khó”, chỉ có ngôn ngữ khó với bạn.
Người nói tiếng Anh học tiếng Nhật khó hơn tiếng Pháp, vì giữa Anh – Nhật gần như không có điểm chung. Trong khi đó, tiếng Anh và tiếng Pháp có chung 28% từ vựng.
Viện Nghiệp vụ Ngoại giao Hoa Kỳ (FSI) xếp tiếng Pháp cấp độ 1, Nga cấp độ 2, Nhật cấp độ 3.
Kinh nghiệm của tôi cho thấy: học tiếng Pháp đến mức “nghĩ bằng tiếng Pháp” cần ba tháng (mỗi ngày 1 giờ + cuối tuần). Tiếng Nga cần sáu tháng. Nếu không “đắm mình”, để đạt trình độ cao có thể cần 6–8 tháng (Pháp), gấp đôi (Nga), hoặc gấp bốn (Nhật, Hàn, Ả Rập, Trung).
Học ngoại ngữ, giống như tập thể hình: bạn phải thích thì mới làm được lâu. Không ai có cơ bụng sáu múi nếu không yêu việc tập luyện.
Cũng vậy, bạn không thể giỏi tiếng nếu chán học ngữ pháp và từ vựng. Chúng ta cần biến học thành trò vui.
Tôi dùng Facebook, phim ảnh, trò chơi điện tử để “tự gây nghiện” học ngoại ngữ.
Tôi dành 30–60 phút mỗi ngày xem phim Mất tích bằng tiếng Nga — và học được từ đó.
Học ngoại ngữ không còn là ép buộc, mà là niềm vui.